Autorką konspektu jest Joanna Żytek
KONSPEKT LEKCJI
JĘZYKA POLSKIEGO DLA KLASY III GIMNAZJUM
Temat lekcji
|
W moim ogródecku – poznajmy lubelskie utworu ludowe
|
Liczba jednostek lekcyjnych
|
1
|
Metody pracy
|
wysłuchanie
utworu muzycznego, uzupełnianie luk w utworze na podstawie nagrania,
sporządzenie notatki obrazkowej (schemat graficzny); praca z mapą obrazującą
zróżnicowanie dialektalne w Polsce; głośna lektura utworu; praca z tekstem
piosenki ludowej (podkreślanie wyrazów gwarowych, przekształcanie utworu z
języka gwarowego na współczesną polszczyznę ogólną); samodzielne wyszukiwanie
informacji, praca ze słownikiem
|
Formy pracy
|
jednostkowa, zbiorowa
|
Środki dydaktyczne
|
wydrukowane
załączniki dla każdego ucznia, odtwarzacz, głośniki, Encyklopedia języka polskiego (lub wypis z niej), Słownik frazeologiczny (np. pod red.
A. Kłosińskiej, PWN, Warszawa 2007)
|
Załączniki
|
teksty
piosenki W moim ogródecku (zał.1);
mapa z podziałem Polski na dialekty (zał.2), tekst piosenki Wionecek (zał.3)
|
Cele ogólne
|
Uczeń:
®
poznaje na
wybranych przykładach utwory ludowe pochodzące z Lubelszczyzny oraz
zaznajamia się z dziedzictwem kulturowym regionu;
® zdobywa podstawowe informacje z zakresu
dialektologii;
® określa cechy języka swojego regionu.
|
Cele operacyjne
|
Uczeń:
®
rozpoznaje
wyrazy gwarowe w tekście piosenki;
®
definiuje
pojęcia dialektu i gwary;
®
zdobywa
umiejętność pracy z mapą, obrazującą podział na dialekty, oraz odczytuje z
niej potrzebne informacje;
®
wskazuje kilka
najważniejszych wyznaczników gwary zachodniej Lubelszczyzny;
®
odnajduje
związki frazeologiczne w tekście utworu i potrafi podać ich znaczenie;
®
zastępuje wyraz
gwarowy odpowiednikiem z współczesnej polszczyzny ogólnej;
®
samodzielnie
dociera do informacji na temat utworów ludowych, innych niż podane na lekcji.
|
Przebieg lekcji:
|
I.
Faza wstępna
|
Czynności
organizacyjne. Podanie i zapisanie tematu lekcji. Nauczyciel rozdaje uczniom
teksty jednego z utworów ludowych (zał. 1), w którym znajdują się luki do
wypełnienia. Prosi, aby uczniowie zapoznali się z piosenką, a następnie
uzupełnili puste pola słowami, jakie usłyszą podczas odtwarzania utworu.
Nauczyciel odtwarza piosenkę: W moim
ogródecku (np. w wykonaniu zespołu Rokiczanka). Po uzupełnieniu
brakujących miejsc uczniowie wraz z nauczycielem ponownie wysłuchują nagrania
(może być ono połączone z teledyskiem zespołu Rokiczanka). Polonista
sprawdza, czy poprawnie uzupełnili luki.
|
II.
Faza główna
|
Nauczyciel
pyta uczniów, co łączy wszystkie uzupełnione wyrazy oraz czy wiedzą, jak je
określamy Następnie, np. za Encyklopedią
języka polskiego, definiuje krótko terminy: dialekt i gwara:
„Dialekt to mowa
ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju różniąca się od języka
ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie fonetycznymi i
leksykalnymi, mającymi zwykle genezę w odległej przeszłości, sięgającej nawet
okresu plemiennego” [EJP, 1991].
„Gwara - mowa ludności
wiejskiej z niewielkiego terytorium, przeważnie z kilku lub kilkunastu wsi,
różniąca się od języka ogólnego i mowy sąsiednich okolic pewnymi cechami,
głównie fonetycznymi i leksykalnymi, podrzędna w stosunku do dialektu”
[tamże].
Warto
zaznaczyć, że współcześnie obu tych terminów często używa się wymiennie, a
nauka badająca dialekty i gwary oraz mowę ludności wiejskiej to
dialektologia. Z podanych definicji uczniowie sporządzają krótką notatkę w
zeszytach, np. w formie graficznej (co dodatkowo zilustruje podrzędność
pojęcia gwary wobec dialektu). Nauczyciel rozdaje uczniom mapę z podziałem
Polski na dialekty (zał. 2), prosząc, by zlokalizowali dialekt, w którym
wykonywana była wysłuchana piosenka. Informuje uczniów, że dialekt
małopolski, w obrębie którego znajduje się Lubelszczyzna, różnicuje się na
mniejsze dialekty i gwary, a wśród nich – gwary Lubelszczyzny zachodniej.
Obejmują one teren południowo-zachodniej części województwa lubelskiego.
Nauczyciel, odwołując się do przykładów z uzupełnionego utworu, wskazuje na kilka
procesów, które zaszły w języku naszego regionu, np. przejście a w o: byłam młodo (zamiast
młoda); mazurzenie, czyli rózycka zamiast różyczka (naleciałość z gwar Mazowsza); labializacja polegająca
na poprzedzaniu na początku wyrazu litery o
spółgłoską ł [u]), np. łot łojca
(zamiast od ojca).
|
III.
Faza końcowa
|
Nauczyciel
rozdaje uczniom tekst piosenki pt. Wionecek
(zał. 3). Prosi jednego z uczniów o głośne odczytanie utworu. Informuje,
że był on wykonywany jako pieśń weselna na terenach zachodniej Lubelszczyzny.
Następnie prosi uczniów, aby podkreślili w utworze wyrazy gwarowe. Pyta,
jakie z omówionych wcześniej zjawisk językowych dostrzegają w tym utworze.
|
Materiał rezerwowy
|
Nauczyciel
prosi uczniów, aby w tekście utworu Wionecek
odnaleźli przykład związku frazeologicznego (chodzi o smalić cholewki), a następnie wyjaśnili jego znaczenie. Mogą się
przy tym posłużyć słownikiem frazeologicznym. Następnie prosi o wskazanie
kilku związków frazeologicznych, utworzonych z czasownikiem zakochać się („zakochać się na zabój”,
„…na śmierć”, „…po uszy”, „…na umór”, „…śmiertelnie”). Przykłady uczniowie
zapisują w zeszytach.
|
Ocenianie
|
Najaktywniejsi uczniowie
otrzymują plusy.
|
Praca domowa:
|
a)
Dla wszystkich
|
Przekształć
i zapisz tekst piosenki Wionecek,
zastępując wyrazy gwarowe, odpowiednikami ze współczesnego języka ogólnego.
|
b)
Dla chętnych
|
Odszukaj
i zapisz w zeszycie tytuły kilku innych utworów ludowych z terenu
Lubelszczyzny.
|
Bibliografia
|
Adrjański
Zbigniew: Śpiewnik „Iskier”: pieśni
i piosenki na różne okazje, Warszawa 1976.
Bownik
Jan: Wionecek. Pieśń weselna z Wilkołaza, „Regionalista”1998, nr 9, s.49.
Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1991.
Gwary polskie. Przewodnik
multimedialny, red. H. Karaś,
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/, [dostęp: 5.05.2014].
Słownik frazeologiczny PWN, red. A. Kosińska, Warszawa 2007.
|
Uwaga! Konspekt lekcji jest
skierowany głównie dla uczniów zamieszkujących województwo lubelskie, gdyż
obejmuje utwory reprezentujące gwary tego regionu. Może być oczywiście
dostosowywany do tekstów z innych regionów Polski.
Zał.1.
(wersja dla
nauczyciela)
W moim ogródecku rośnie rózycka,
napój mi, Maniusiu, mego kunicka.
Nie chcę, nie napoję, bo się kunia boję,
bo się kunia boję, bom jesce młoda.
W moim ogródecku rośnie rozmaryn,
powiedz mi, Maniusiu, kto cię omamił?
Jasieńkowe ocka, Jasieńkowe ocka,
bo się w mojem
sercu tak zakochały.
W moim ogródecku rośnie jagoda,
powiedz mi, Maniusiu, cyś była młoda?
Jazem
była młoda, jak w polu jagoda,
jak w polu jagoda, kochanecku mój.
W moim ogródecku rośnie lilija,
powiedz mi, Maniusiu, czy będziesz moja?
Skądże jo mom wiedzieć i tobie powiedzieć,
skądże jo mom wiedzieć, cy
mnie mama da.
(wersja dla uczniów)
W moim ogródecku rośnie ,
napój mi, Maniusiu, mego .
Nie chcę, nie napoję, bo się kunia boję,
bo się kunia boję, młoda.
W moim ogródecku rośnie rozmaryn,
powiedz mi, Maniusiu, kto cię omamił?
Jasieńkowe , Jasieńkowe ,
bo się w sercu tak zakochały.
W moim ogródecku rośnie jagoda,
powiedz mi, Maniusiu, była młoda?
była młoda, jak w polu jagoda,
jak w polu jagoda, mój.
W moim ogródecku rośnie ,
powiedz mi, Maniusiu, czy będziesz moja?
Skądże jo wiedzieć i tobie
powiedzieć,
skądże jo wiedzieć, mnie mama da.
Adrjański Z., Śpiewnik „Iskier”: pieśni i piosenki na
różne okazje, Warszawa 1976, s. 174.
Zał.2
www.gwarypolskie.uw.edu.pl
Zał. 3
Powiedzieli, ze ni mom wionecka,
A wionecka pełno komórecka,
Powiedzieli, ze ni mom, a mom ci.
Przyjdźze Jasiu do kumory, dom ci.
Psysed Jasio do kumory, siod se,
Dałam ci mu chleba, syra, jod se.
Dałam ci mu kiełbasiny, schrupoł.
Jesce za mnu po kumorze tupoł.
Dziwny naród su te nase chłopy,
Nie wyróźnis ni jednego z kopy,
Pocałuje, za usami brzyncy,
Roz mu mało, chciałby jesce wincy.
Nic nie zmieni już chłopskiego rodu
Taki stary, jaki był za młodu.
Kiedy młodzian, to cholewki smoli,
W starym piecu takze diabeł poli.
Bownik J., Wionecek.
Pieśń weselna z Wilkołaza,
„Regionalista”1998, nr 9, s.49.
